Mobbing to zjawisko, które mimo rosnącej świadomości społecznej, niestety wciąż jest obserwowane w niektórych zakładach pracy, a jego rzeczywistą skalę trudno jest określić ze względu na to, że ofiary nękania bardzo często boją się prosić o pomoc, zwłaszcza kiedy mobberem jest ich bezpośredni przełożony lub właściciel firmy. Warto jednak wiedzieć, że mobbing to pojęcie, które funkcjonuje w Kodeksie Pracy, dzięki czemu istnieją regulacje prawne, które obligują pracodawcę do zapobiegania negatywnym relacjom w firmie. Mimo że działania mające na celu przeciwdziałanie mobbingowi w miejscu pracy są prawnym obowiązkiem pracodawcy, to powinny być podejmowane również przez inne osoby i instytucje. W jaki sposób można zapobiegać i przeciwdziałać mobbingowi w miejscu pracy? Podpowiadamy.
Czym jest mobbing w miejscu pracy?
Zgodnie z artykułem 94 Kodeksu Pracy za mobbing uznaje się zachowania i działania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko niemu, mające na celu jego ośmieszenie, poniżenie, wykluczenie z grupy współpracowników, izolację, nękanie, zastraszanie czy wyśmiewanie. Działania mobbera mogą powodować obniżenie oceny przydatności zawodowej ofiary. Co istotne, aby zgodnie z definicją zawartą w Kodeksie Pracy mówić o mobbingu, zachowania mobbera wobec ofiary muszą być uporczywe i długotrwałe. Oznacza to, że jednorazowe działania nie podlegają pod definicję mobbingu.
Jakie zachowania obejmuje mobbing w miejscu pracy?
Katalog zachowań, które mogą zostać zinterpretowane jako mobbing w miejscu pracy, jest niezwykle szeroki. Nie są one jednak konkretnie zdefiniowane w Kodeksie Pracy. Rodzaj negatywnych zachowań, jakie mobber kieruje w stronę swojej ofiary, uzależniony jest często również od tego, z jakim rodzajem mobbingu mamy do czynienia. Wyróżnia się mobbing poziomy, w którym mobber i ofiara są dla siebie współpracownikami, a także mobbing pionowy, gdy mobberem jest bezpośredni przełożony lub pracodawca. W Polsce występuje również zjawisko mobbingu mieszanego. Dotyczy on sytuacji, kiedy mobbing stosowany jest najpierw ze strony przełożonego pracownika, a następnie przykład z jego postępowania biorą inne osoby i współpracownicy również dołączają do niego. Wśród zachowań, które mogą zostać uznane za mobbing wyróżnia się:
- obrażanie pracownika,
- upokarzanie go,
- nieuzasadnione grożenie utratą pracy,
- nieuzasadniona krytyka jego pracy,
- ograniczanie możliwości wypowiadania się,
- zlecanie mu zadań niemożliwych do wykonania,
- rozsiewanie plotek na jego temat,
- poniżanie,
- ukrywanie istotnych informacji,
- wykluczanie z imprez i spotkań firmowych,
- nękanie telefonami SMS-ami czy wiadomościami,
- uniemożliwianie mu załatwiania potrzeb fizjologicznych,
- nakłanianie do łamania zasad BHP,
- aluzje o charakterze seksualnym.
Zachowania takie, aby mogły zostać uznane za mobbing w miejscu pracy, muszą być uporczywe i wyróżniać się długotrwałym charakterem. W praktyce często ofiary decydują się zgłosić nękanie dopiero po około 6 miesiącach działań mobbera.
Zjawisko mobbingu w Polsce
Zjawisko mobbingu w Polsce niestety wciąż występuje w wielu firmach. Dotyczy ono zazwyczaj dużych korporacji, w których jednostki rywalizują o jak najlepsze wyniki w celu uzyskania podwyżki, premii czy awansu. W takim przypadku mamy do czynienia z mobbingiem poziomym, a więc między współpracownikami. W większości sytuacji jednak zgłaszane w Polsce przypadki mobbingu dotyczą jego pionowego rodzaju, a więc między mobberem a ofiarą występuje nierównowaga sił. Oznacza to, że osoba dopuszczająca się mobbingu zajmuje wyższe stanowisko od jej ofiary, często jest jej bezpośrednim przełożonym lub nawet właścicielem firmy.
Wśród przyczyn mobbingu w Polsce wyróżnia się zarówno indywidualną niechęć mobbera do ofiary, jak i czynniki zewnętrzne, a także wewnętrzne w miejscu pracy. Nierzadko w firmach, w których panuje niezdrowa kultura organizacji, obserwowany jest mobbing. Do takich przypadków dochodzi również w przedsiębiorstwach, w których pracownicy nie mają dostępu do awansu, przez co wylewają swoje frustracje na innych, a także w miejscach niewłaściwie zarządzanych, w których managerowie lub kierownicy nie umieją na wczesnym etapie rozwiązywać konfliktów między swoimi podwładnymi. Pojawieniu się mobbingu sprzyja także autokratyczny styl zarządzania firmą, który niestety wciąż często jest stosowany w polskich przedsiębiorstwach. Oparty jest on presji psychicznej, a także motywowaniu do pracy poprzez zastraszanie, co w konsekwencji może w pewnym momencie przerodzić się w mobbing.
Kto ma obowiązek przeciwdziałania mobbingowi w miejscu pracy?
Przeciwdziałanie mobbingowi w miejscu pracy to prawny obowiązek każdego pracodawcy. Sprzeciwiać takim zachowaniom powinna się również ofiara, a także jej współpracownicy. Należy wiedzieć o tym, że obowiązek przeciwdziałania mobbingowi w miejscu pracy obejmuje szeroki zakres działań, ze względu na to, że do zjawiska takiego może dochodzić między ludźmi pozostającymi w różnych stosunkach zawodowych.
Zgodnie z artykułem 94 Kodeksu Pracy, pracodawca jest odpowiedzialny za utrzymanie prawidłowych zasad współżycia społecznego w swojej firmie. Dlatego to do jego obowiązków należy nie tylko zwalczanie, ale także zapobieganie mobbingowi. Jego rola w przeciwdziałaniu mobbingu jest więc najważniejsza i dotyczy nie tylko działań, które są mu narzucane przez Kodeks Pracy, ponieważ już przyjmując osobę o cechach narcystycznych, neurotycznej lub władczej osobowości na stanowisko kierownicze ryzykuje, ponieważ to właśnie one najczęściej dopuszczają się nieodpowiednich zachowań. Pracodawca powinien więc, zwłaszcza przyjmując do pracy osoby, które mają zarządzać personelem przeprowadzać testy wykrywające cechy osobowości mobbera.
Ważne jest też zachowanie odpowiedniej czujności przez pracowników, a także nielekceważenie już pierwszych objawów mogących świadczyć o działaniach mobbingowych. Świadkowie mobbingu powinni stanowczo reagować na jego przejawy, nie przechodząc obojętnie.
W jaki sposób pracodawca może przeciwdziałać mobbingowi?
W Polsce obowiązek przeciwdziałania mobbingowi spoczywa na pracodawcy i to właśnie on odpowiada za negatywne działania swoich pracowników, w sytuacji kiedy dopuszczą się oni mobbingu. Jednak w jaki sposób pracodawca może przeciwdziałać mobbingowi? Jego działania w tym zakresie powinny być prowadzone dwukierunkowo. Oznacza to, że ma obowiązek podjąć działania w ramach:
- prewencji antymobbingowej – to czynności, których celem jest niedopuszczenie do wystąpienia mobbingu i zmniejszenie ryzyka negatywnych zachowań o działaniu nękającym, obrażającym, prześmiewczym, wykluczającym z grupy czy zastraszającym między pracownikami,
- eliminacji mobbingu – jeżeli w firmie dojdzie już do sytuacji, które mogą zostać uznane za mobbing, wówczas pracodawca powinien stanowczo reagować na takie działania, chronić ofiarę i zastosować odpowiednie restrykcje wobec mobbera, a przede wszystkim doprowadzić do zakończenia działań mobbingowych w firmie.
Pracodawca przeciwdziałać mobbingowi powinien więc przez jego zapobieganie, a także zwalczanie w momencie kiedy już dojdzie do takich negatywnych sytuacji. W zależności od wielkości firmy i liczby zatrudnionych pracowników działania, jakie może podjąć pracodawca, dotyczą na przykład:
- tworzenia procedur antymobbingowych,
- przeprowadzania szkoleń antymobbingowych zarówno wśród kadry managerskiej, jak i pracowników niższego szczebla,
- tworzenia struktur antymobbingowych, takich jak komisje antymobbingowe czy powołania pełnomocnika do spraw przeciwdziałania mobbingowi.
Z punktu widzenia pracodawcy mobbing nie jest korzystnym zjawiskiem nie tylko ze względu na to, jak będzie czuła się ofiara takich działań, ale również z uwagi na sposób funkcjonowania firmy. W przedsiębiorstwach, w których dochodzi do mobbingu, bardzo często produktywność pracowników spada. Dodatkowo ze względu na pogarszającą się ich kondycję fizyczną i psychiczną, często popełniają błędy w pracy lub przechodzą na zwolnienie lekarskie, co sprawia, że wzrasta fluktuacja personelu. Dlatego pracodawca powinien wiedzieć, że przeciwdziałanie mobbingowi z punktu widzenia biznesowego po prostu mu się opłaca.
Przeciwdziałanie mobbingowi w praktyce
W praktyce przeciwdziałanie mobbingowi podjęte przez pracodawcę może być realizowane na wiele sposobów. Dlatego dobór poszczególnych metod powinien być uzależniony od:
- liczby pracowników,
- struktury zatrudnienia w firmie,
- charakteru i ilości potencjalnych interakcji między pracownikami,
- rodzaju środowiska pracy.
Wśród konkretnych działań, jakie w praktyce może podjąć pracodawca, aby przeciwdziałać mobbingowi, warto wymienić edukację pracowników dotyczącą tego zagadnienia. Takie działania można realizować na wiele sposobów, na przykład przeprowadzając szkolenia, ale też kampanie informacyjne czy mailingi. Szerzenie wiedzy o tym, czym jest mobbing i jakie są jego konsekwencje, jak mu przeciwdziałać, a także gdzie należy zgłosić negatywne zachowania mobbera, pozwoli potencjalnym ofiarom szybciej dostrzec problem i odpowiednio na niego zareagować, a osobom o skłonnościach mobbingowych pokażą, że ich działania w tej firmie nie będą bezkarne.
Niezwykle istotne jest, aby spojrzeć również na całość organizacji pracy w firmie i ocenić czy funkcjonuje ona prawidłowo. Dlatego pracodawca powinien ustalić, w jaki sposób podejmowane mogą być poszczególne decyzje oraz jak muszą wyglądać procedury rozwiązywania konfliktów. Powinien zadbać również o wyznaczenie jasnych ścieżek awansu i podnoszenia kwalifikacji. Warto stworzyć również reguły komunikacji, które znajdą się w regulaminie pracy.
Polityka antymobbingowa firmy dotyczy zasad przeciwdziałania mobbingowi w konkretnym przedsiębiorstwie. Powinna ona obejmować procedury i kroki prawne, jakie podejmie pracodawca w momencie zgłoszenia mu mobbingu. Najlepiej, jeżeli z procedurą antymobbingową zapozna się każdy pracownik i będzie ona dostępna w przejrzystej formie, na przykład jako dokument.
Mobbing – jak zapobiegać?
Zapobieganie mobbingowi choć jest prawnym obowiązkiem pracodawcy, to powinno interesować wszystkich pracowników, ponieważ każda osoba w pewnym momencie może spotkać się z negatywnymi zachowaniami i stać się ofiarą mobbingu. Dlatego obowiązkiem pracodawcy jest stworzenie prostych i przejrzystych procedur antymobbingowych. Jednak zarówno pracodawca, jak i pracownicy powinni wyraźnie sprzeciwiać się i piętnować zachowania mające na celu nękanie, zastraszanie czy izolowanie ofiary mobbera. Żeby zapobiegać mobbingowi, warto podjąć takie działania już przy pierwszych symptomach mogących świadczyć o tym, że jeden z pracowników wykazuje takie skłonności.
W jaki sposób można przeciwdziałać mobbingowi?
Istnieje szereg działań, które można podjąć, aby przeciwdziałać mobbingowi w miejscu pracy. Zalicza się do nich:
- prowadzenie aktywnej polityki antymobbingowej,
- przeprowadzanie szkoleń kadry menedżerskiej i pracowników niższego szczebla na temat tego, czym jest mobbing i jak na niego reagować,
- ustalenie zasad Fair Play między pracownikami,
- ustanowienie klarownego i wyraźnego podziału kompetencji,
- wprowadzenie jasnego systemu podejmowania decyzji,
- ustanowienie sposobów zarządzania konfliktami,
- zrezygnowanie z represywnego systemu zarządzania.
Przeciwdziałanie mobbingowi powinno obejmować również reakcje już na pierwsze przejawy takich negatywnych zachowań bądź dyskryminacji. Polityka zero tolerancji dla zachowań i osób mobbingujących w firmach powinna obejmować również tworzenie wewnątrz organizacji systemu antymobbingowego.
Gdzie ofiara mobbingu może szukać pomocy i zgłosić przejawy mobbingu?
Ofiara mobbingu powinna nieodpowiednie zachowania zgłosić swojemu bezpośredniemu przełożonemu w sytuacji kiedy doświadcza ich ze strony współpracownika. Kiedy jednak to jej przełożony dopuszcza się nadużyć, wówczas należy to zgłosić w przypadku małych firm do ich właściciela, a w przypadku dużych korporacji do odpowiednich organów, stosując się do instrukcji antymobbingowej. Zazwyczaj w takim dokumencie jasno określone jest, w jaki sposób przebiega proces zgłaszania nadużyć i kto w strukturze takiej organizacji zajmuje się procedurami antymobbingowymi. Czasami jest to pełnomocnik do spraw przeciwdziałania mobbingowi, a czasami większe komisje antymobbingowe.
Ofiara może szukać pomocy również w zewnętrznych organizacjach i zgłosić mobbing w pracy do Państwowej Inspekcji Pracy, która przeprowadzi kontrolę i jeżeli wykaże ona nieprawidłowości, wówczas nałoży na pracodawcę karę. Takie sprawozdanie z kontroli może być również dowodem w rozprawie sądowej, ponieważ ofiara mobbingu może dochodzić swoich praw właśnie na drodze sądowej, pozywając pracodawcę i żądając od niego zadośćuczynienia w przypadku, kiedy doszło u niej do rozstroju zdrowia lub odszkodowania, jeżeli musiała zwolnić się z pracy bez okresu wypowiedzenia. Ofiara może pozwać również mobbera. Osoba, która dopuszczała się mobbingu, może odpowiadać w procesie cywilnym, jeżeli naruszyła dobra osobiste swojej ofiary lub w procesie karnym, jeśli jej zachowania wykazywały znamiona przestępstwa, a więc na przykład naruszyła nietykalność cielesną ofiary, stosowała stalking czy groźby karalne.
Mobbing można zgłosić również do Rzecznika Praw Obywatelskich. Obecnie w Polsce istnieje już wiele instytucji pozarządowych, które również pomagają ofiarom takich nadużyć. Zalicza się do nich na przykład Krajowe Stowarzyszenie Antymobbingowe, Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego czy Ogólnopolskie Stowarzyszenie Antymobbingowe OSA.
